خلاصه کتاب مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی: دفتر اول و دوم ( نویسنده حسن بلخاری قهی )

کتاب «مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی: دفتر اول و دوم» اثر حسن بلخاری قهی، دریچه ای گشوده به ژرفای معنوی و فلسفی هنر اسلامی است که ریشه های این هنر قدسی را در دل عرفان نظری و حکمت های کهن جستجو می کند و به خواننده فرصت می دهد تا لایه های پنهان زیبایی شناسی اسلامی را کشف کند.

حسن بلخاری قهی، نامی آشنا در عرصه مطالعات هنر و عرفان اسلامی است که با نگاهی عمیق و موشکافانه، ابعاد پنهان و مغفول مانده در هنر اسلامی را روشن می سازد. او سال هاست که در مقام استاد، پژوهشگر و نویسنده، پلی میان جهان پر رمز و راز عرفان و جلوه های بصری و کالبدی هنر و معماری اسلامی برقرار کرده است. آثار او، از جمله همین کتاب، نه تنها به معرفی صرف می پردازند، بلکه با تحلیلی ریشه ای و مستند، ذهن خواننده را به سفری عمیق در قلمرو مفاهیم فلسفی و عرفانی دعوت می کنند.

در دنیای امروز که نگاه ها اغلب به جنبه های ظاهری و تاریخی هنر و معماری اسلامی محدود می شود، بلخاری دغدغه ای بزرگ را دنبال می کند: بازگرداندن توجه به هسته معنوی و فلسفی این هنر. او معتقد است که بدون درک مبانی عرفانی، نمی توان به عمق و حقیقت هنر اسلامی پی برد. این کتاب در دو دفتر، رویکردی جامع نگر را پیش می گیرد؛ ابتدا به طرح کلی مبانی و ریشه های عرفانی و فلسفی می پردازد و سپس آن ها را در کالبد ملموس هنر و معماری اسلامی به نمایش می گذارد. هدف از این خلاصه نیز این است که خواننده را با مهم ترین ایده ها و استدلال های بلخاری آشنا سازد و مسیر درک این اثر ارزشمند را هموار کند تا بدون نیاز به مطالعه کامل کتاب، به درکی جامع از ایده ها و مباحث اصلی آن دست یابد و در صورت تمایل، برای مطالعه عمیق تر ترغیب شود.

دفتر اول: ریشه های عرفانی و فلسفی هنر اسلامی

دفتر اول این کتاب، خواننده را به سرچشمه های فکری و معنوی هنر اسلامی می برد و در آن، مبانی نظری و فلسفی که زیربنای این هنر قدسی را تشکیل می دهند، با دقت و تفصیل بررسی می شوند. این دفتر، به مثابه فصلی درخشان، به رمزگشایی از مفهوم بنیادین «وحدت وجود» می پردازد و نقش آن را در شکل گیری جهان بینی و زیبایی شناسی اسلامی تبیین می کند.

کلیات و مبانی وحدت وجود: شالوده هستی و هنر

یکی از مهم ترین مفاهیمی که در کالبد عرفان اسلامی و هنر قدسی آن، روح دمیده است، «وحدت وجود» است. این اصل به عنوان شالوده اصلی عرفان و هنر اسلامی، به معنای این است که وجود حقیقی، تنها یکی است و آن هم وجود حق تعالی است. هر آنچه در عالم کثرت به چشم می خورد، جلوه ای از همان وجود واحد است. بلخاری در این بخش، «وحدت وجود» را نه تنها یک نظریه فلسفی، بلکه یک تجربه زیستی و شهودی معرفی می کند که هنرمند اسلامی را به سوی بیان تجلیات الهی سوق می دهد.

این وحدت وجود، در دو ساحت «انفسی» و «آفاقی» قابل بررسی است. وحدت وجود انفسی، به تجربه درونی و شهودی انسان از یگانگی ذات حق اشاره دارد که از طریق خودشناسی و سیر باطنی به دست می آید. در مقابل، وحدت وجود آفاقی، به مشاهده تجلیات حق در پدیده های عالم خارج می پردازد و کثرات را آیینه تمام نمای وحدت می بیند. بلخاری در اینجا به تمایزات ظریف میان این دو رویکرد می پردازد و ریشه های اعتقاد به وحدت وجود را در سنت های فکری گوناگون، از حکمای یونان باستان تا متفکران اسلامی، پیگیری می کند.

وحدت وجود در آئین ها و حکمت های کهن: از شرق تا غرب

کتاب در گستره ای وسیع تر، به بررسی مفهوم وحدت وجود در آئین ها و فلسفه های پیش از اسلام می پردازد تا نشان دهد که این ایده، ریشه هایی کهن و جهانی دارد و تنها مختص اسلام نیست، بلکه در فرهنگ های دیگر نیز به اشکال مختلف نمود یافته است. این سفر فکری، ما را به درک عمیق تری از جهان بینی اسلامی رهنمون می سازد.

• هندوئیزم: برهمن و آتمن

  در هندوئیزم، مفهوم «برهمن» به حقیقت غایی و مطلق هستی اشاره دارد که سرچشمه و بستر هر آنچه موجود است، می باشد. «آتمن» نیز روح فردی و خود حقیقی هر انسان است. فلسفه هندو معتقد است که آتمن با برهمن یکی است و تمام کثرات عالم، جلوه ای از این وحدت لایتناهی هستند. بلخاری با اشاره به این مفاهیم، شباهت های ساختاری با وحدت وجود اسلامی را برجسته می کند.

• فلسفه غرب (یونان باستان و مسیحیت): طالس تا اسپینوزا

  سیر تفکر وحدت گرایانه در غرب، از طالس و دیدگاه او درباره آب به عنوان اصل الاصول هستی آغاز می شود و تا فلاسفه ای چون افلاطون و نئوافلاطونیان ادامه می یابد که به وجود عالم مُثُل و جهان آرمانی ورای عالم مادی باور داشتند. بلخاری سپس به مسیحیت و اندیشمندانی چون آگوستینوس، مایستر اکهارت و اسپینوزا می پردازد که هر یک به نحوی، به یگانگی وجود الهی و تجلی آن در کثرات عالم اشاره کرده اند. او با این تحلیل تاریخی، زمینه را برای درک جایگاه ویژه وحدت وجود در عرفان اسلامی فراهم می آورد.

قوس نزول، تجلی و نقش عالم خیال: رقص هستی و ظهور صور

یکی از کلیدی ترین مباحث دفتر اول، تبیین «قوس نزول» و «اصل تجلی» است. بلخاری توضیح می دهد که چگونه از وحدت مطلق الهی، کثرات عالم به وجود می آیند؛ این همان جریان فیض و سریان نور وجود است که از حضرت حق آغاز شده و در مراتب مختلف هستی، از عالم ارواح و عقول تا عالم اجسام و ماده، تجلی می یابد. این حرکت نزولی، بستر ظهور هر آنچه هست، از جمله هنر است.

در این میان، «قوه خیال» و «عالم مثال» نقشی حیاتی ایفا می کنند. عالم مثال، عالمی بینابین میان عقل و ماده است که در آن، صور مجرد و معانی روحانی، لباس جسمانی به خود می گیرند اما نه به نحو مادی. این عالم، واسطه ای است برای ظهور زیبایی های معنوی در قالب های ملموس و بستر اصلی ظهور صور هنری در هنر اسلامی. هنرمند، با قوه خیال خود، به این عالم دسترسی پیدا می کند و الهامات معنوی را از آنجا دریافت کرده و در قالب اثر هنری، تجسم می بخشد. اینجاست که هنر، راوی این عالم خیال انگیز می شود و حقایق نامرئی را به مرئی تبدیل می کند.

«هنر اسلامی، راوی عالمی است که نه تماماً انتزاعی و مجرد است و نه صرفاً تقلید و تشبیه از طبیعت؛ بلکه در عالم خیال، پلی می زند میان معنا و صورت، تا حقایق غیبی در کالبد ملموس تجلی یابند و چشم باطن بین را به سوی وحدت رهنمون سازند.»

دفتر دوم: تجلی مبانی در کالبد هنر و معماری اسلامی

دفتر دوم کتاب، خواننده را از مباحث نظری و فلسفی دفتر اول به وادی تجلیات عینی و مصداقی در هنر و معماری اسلامی رهنمون می شود. این دفتر به تبیین چگونگی ظهور مبانی عرفانی و فلسفی، به ویژه وحدت وجود، عالم خیال، نور، رنگ و هندسه مقدس، در کالبد ملموس آثار هنری و معماری می پردازد. بلخاری در این بخش، نظریات حکیمان و عارفان برجسته اسلامی را به شیوه ای تحلیلی و جذاب، با جلوه های بصری هنر اسلامی پیوند می زند و نشان می دهد که چگونه هر نقش، هر خط، هر رنگ و هر حجم در معماری و نگارگری اسلامی، از یک ریشه عمیق معنوی سرچشمه می گیرد.

وحدت وجود در حکمت و عرفان اسلامی: از اشراق تا حکمت متعالیه

پس از بررسی ریشه های وحدت وجود در سنت های کهن، بلخاری به تفصیل به این مفهوم در آراء فلاسفه و عرفای اسلامی می پردازد و نشان می دهد که چگونه هر یک از این بزرگان، با دیدگاه خاص خود، به این اصل بنیادین پرداخته اند:

• سهروردی (شیخ اشراق): او بنیان گذار حکمت اشراق است و نظریه «عالم مثال» یا «هورقلیا» را مطرح می کند. سهروردی عالم مثال را عالم واسطی می داند که نه کاملاً مجرد است و نه مادی، و صورت های معانی در آن آشکار می شوند. هنر در دیدگاه سهروردی، بازتابی از انوار اشراقی است که از عالم مثال بر قلب هنرمند می تابد و به او امکان می دهد تا حقایق را در قالب صور تجسم بخشد.
• ابن عربی: او از بزرگ ترین نظریه پردازان وحدت وجود است که نظریه «انسان کامل» را نیز مطرح می کند. از دیدگاه ابن عربی، انسان کامل آیینه تمام نمای تجلیات حق است و عالم کثرت، ظهور اسماء و صفات الهی است. هنر اسلامی، با ریشه های عمیقی که در اندیشه ابن عربی دارد، می کوشد تا این کثرت در وحدت و وحدت در کثرت را به نمایش بگذارد.
• مولانا: مولانا، شاعر و عارف بزرگ، وحدت وجود را در قالب «وحدت شهود» و تجلی عشق الهی بیان می کند. از نگاه او، تمامی هستی، رقص و سماعی است عاشقانه که از عشق الهی سرچشمه می گیرد. هنر، به ویژه شعر و موسیقی، وسیله ای است برای تجربه این وحدت و عشق، و کثرات عالم، نوای یگانه دوست را فریاد می زنند.
• ملاصدرا: او با بنیان گذاری «حکمت متعالیه»، کوشید تا میان فلسفه، عرفان و شریعت آشتی برقرار کند. نظریه «اصالت وجود» و «وحدت تشکیکی وجود» او، عمق جدیدی به مفهوم وحدت وجود می بخشد. ملاصدرا در «اسفار اربعه» خود، سیر و سلوک معرفتی و وجودی را در چهار مرحله توصیف می کند که به شناخت حق، اسماء و صفات او، و بازگشت به خلق می انجامد. این سیر، با هنر نیز پیوندی عمیق دارد؛ زیرا هنرمند در مسیر آفرینش، گویی خود سفری را در مراتب وجود طی می کند. بلخاری با استناد به این نظریات، نشان می دهد که چگونه ملاصدرا وجود و کمالات آن را مستهلک در وجود حق می بیند و هر وجود و کمالی را پرتوی از نور او.

قوه خیال و عالم مثال در آینه فلاسفه اسلامی: بستر ظهور تجریدی هنر

عالم خیال، که بلخاری آن را «بازگشتگاه صور تجریدی هنر اسلامی» می نامد، مفهومی کلیدی در فهم زیبایی شناسی اسلامی است. او ابتدا بنیان شناسی عالم خیال را در قرآن کریم بررسی می کند و سپس به دیدگاه فلاسفه اسلامی در این باره می پردازد:

• غزالی: امام محمد غزالی، با تأکید بر قوه خیال به عنوان واسطه ای بین عالم حس و عقل، آن را بستری برای تأملات روحانی و الهامات می دانست.
• سهروردی: شیخ اشراق، عالم مثال را به تفصیل شرح می دهد و آن را عالم میانی می داند که در آن، صور مثالیِ مجرد از ماده، وجود دارند و هنرمند می تواند با شهود، به این صور دست یابد.
• ابن عربی: از نظر ابن عربی، عالم خیال، نه تنها عالم واسط، بلکه عالم تجلیات الهی است که در آن، حقایق غیبی به صور مختلف ظهور می کنند.
• ملاصدرا: او با دیدگاهی جامع، قوه خیال را یکی از قوای نفس انسانی می داند که توانایی ادراک صور معقول و تجرید آن ها از ماده را دارد و در زیبایی شناسی او، نقش مهمی در آفرینش هنری ایفا می کند.

این تفکرات، همگی بر اهمیت عالم خیال به عنوان منشأ اصلی صور انتزاعی و تجریدی در هنر اسلامی تأکید دارند؛ صورتی که نه کپی برداری از واقعیت، بلکه جلوه ای از حقایق برتر است.

نور و رنگ: تجلی اسماء الهی در نگارگری و معماری

نور و رنگ، دو عنصر بنیادی در هنر اسلامی، نه تنها از جنبه زیبایی شناختی، بلکه از دیدگاه عرفانی نیز از اهمیت والایی برخوردارند. بلخاری در این بخش به تبیین این بعد معنوی می پردازد:

1. اهمیت نور در اندیشه عرفانی: نور، نماد ذات الهی و تجلیات آن است. از غزالی که نور را نماد حضور الهی می داند تا علاءالدوله سمنانی که مراتب نور را به مراتب وجود پیوند می زند، همه بر این باورند که نور، مظهر علم، حیات و حضور حق است. در معماری اسلامی، نور نه فقط برای روشنایی، بلکه برای ایجاد فضایی معنوی و قدسی به کار می رود.
2. کاربرد و معنای نمادین رنگ: رنگ ها در هنر اسلامی، صرفاً برای تزیین نیستند، بلکه هر یک دارای معنایی نمادین و عرفانی هستند که به تجلی اسماء و صفات الهی اشاره دارند. برای مثال، آبی نماد آسمان و بی نهایت، سبز نماد بهشت و حیات، و طلایی نماد نور الهی است. این معانی، از اندیشه های عارفانی چون نجم الدین کُبری و نجم رازی سرچشمه می گیرد.
3. تأثیر ابن هیثم و نظریات او: ابن هیثم، دانشمند بزرگ اسلامی، با پژوهش های خود در حوزه نور و اپتیک، درک عمیق تری از پدیده های نوری فراهم آورد. این درک علمی، به طور غیرمستقیم، در بهره برداری هنرمندان از نور در فضاهای معماری و نگارگری تأثیرگذار بوده است.

قدر و هندسه مقدس: زبان پنهان معماری اسلامی

معماری اسلامی، فراتر از یک ساختار صرفاً فیزیکی، تجسمی از نظم کیهانی و الهی است که از طریق هندسه مقدس بیان می شود. بلخاری در این بخش، به مفهوم «قدر» و ارتباط آن با هندسه می پردازد:

• مفهوم قدر در قرآن: واژه «قدر» در قرآن، به معنای اندازه گیری، تقدیر و نظم الهی است که در تمامی هستی جاری است. این نظم، از کوچک ترین ذرات تا بزرگ ترین کهکشان ها، همه را در بر می گیرد و معماری اسلامی نیز، با الهام از این نظم الهی، به دنبال بازتاب آن در فرم های ساخته شده است.
• هندسه مقدس به مثابه بیان بصری وحدت در کثرت: هندسه، در هنر اسلامی، صرفاً یک ابزار طراحی نیست، بلکه زبانی است برای بیان حقایق معنوی. اشکال هندسی، به ویژه دایره (نماد وحدت الهی) و مربع (نماد عالم مادی و چهار عنصر)، با نسبت های طلایی و تکرار الگوها، وحدت را در کثرت و کثرت را در وحدت به نمایش می گذارند. این هندسه، نظم درونی هستی را به صورت بصری متجلی می کند.
• منابع و بنیان های فلسفی هندسه در معماری قدسی: ریشه های این هندسه مقدس را می توان در آموزه های افلاطونی، نئوافلاطونی و همچنین در رسالات اخوان الصفا جستجو کرد که به ارتباط اعداد و اشکال با حقایق متافیزیکی باور داشتند. معماری مساجد، مدارس و آرامگاه ها، با استفاده از این اصول هندسی، فضایی را خلق می کنند که روح را به سوی تعالی و ذکر الهی سوق می دهد.

نقد و نظر: رویکرد بلخاری در برابر سنت گرایان

یکی از نقاط قوت کتاب بلخاری، مواجهه انتقادی او با دیدگاه های مختلف در حوزه هنر اسلامی است. در این بخش، او به نقد آرای خانم نجیب اوغلو، که خود از منتقدان سنت گرایانی چون سید حسین نصر، فریتهیوف شوآن، تیبون بورکهارت و رنه گنون است، می پردازد و موضع خود را در این بحث های معاصر هنر اسلامی تبیین می کند. نجیب اوغلو و منتقدانی چون تری آلن، اغلب به رویکرد سنت گرایان در تعمیم پذیری اصول متافیزیکی به هنر اسلامی و گاه نادیده گرفتن جنبه های تاریخی و فرهنگی هنر، ایراد وارد می کنند. بلخاری، با وجود احترام به سنت گرایان، تلاش می کند تا رویکردی جامع تر و انتقادی تر را پیش بگیرد و نشان دهد که چگونه می توان هم به ریشه های معنوی وفادار ماند و هم از تحلیل های سطحی و ساده انگارانه پرهیز کرد. او در واقع، با ارائه استدلال های خود، مسیر جدیدی را برای درک پویاتر و عمیق تر هنر اسلامی می گشاید و خواننده را به تأمل بیشتر در این مباحث دعوت می کند.

این بخش، کتاب را از یک خلاصه صرف به یک تحلیل پیچیده تبدیل می کند و نشان می دهد که بلخاری تنها به شرح و توصیف نمی پردازد، بلکه فعالانه در گفتمان های آکادمیک و فلسفی حوزه هنر اسلامی مشارکت دارد. او با بررسی این نقدها، استحکام نظریات خود را به نمایش می گذارد و به مخاطب کمک می کند تا تصویر کامل تری از پیچیدگی های این حوزه به دست آورد.

نتیجه گیری: هویت معنوی هنر اسلامی

کتاب «مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی: دفتر اول و دوم» اثر حسن بلخاری قهی، یک سفر معرفتی بی بدیل به قلب تپنده هنر و معماری اسلامی است. در این اثر، خواننده درمی یابد که هنر اسلامی نه یک سری اشکال و فرم های ظاهری، بلکه تجلی عمیق ترین مفاهیم عرفانی و فلسفی است که ریشه در «وحدت وجود» و «تجلی» دارد. بلخاری به شایستگی نشان می دهد که چگونه «عالم خیال» و «قوه خیال» هنرمند، واسطه ای می شوند برای تجسم بخشیدن به حقایق غیبی، و چگونه «نور و رنگ» به زبان اسماء الهی سخن می گویند. همچنین، «قدر و هندسه مقدس» را به مثابه نظمی کیهانی و الهی در کالبد معماری قدسی به نمایش می گذارد.

اهمیت این اثر در آن است که از معرفی های سطحی فراتر رفته و با تحلیل ریشه ای، پیوند ناگسستنی میان عرفان، فلسفه و هنر را آشکار می کند. این کتاب به مخاطبان خود، به ویژه دانشجویان، پژوهشگران و علاقه مندان، هویت واقعی و ابعاد معنوی هنر اسلامی را می شناساند؛ هویتی که از وحدت در کثرت سرچشمه می گیرد و در تک تک آجرها، کاشی ها، و نقوش، به نمایش گذاشته می شود. این کتاب با رویکرد تحلیلی و جامع نگر خود، به یک مرجع ارزشمند برای درک هویت بصری و معنوی جهان اسلام تبدیل شده است و درک آن، درهای جدیدی را به سوی تفکر و تأمل در زیبایی شناسی و معنویت این هنر باشکوه می گشاید. برای آن دسته از خوانندگانی که این خلاصه، عطش فهم عمیق تر را در وجودشان شعله ور ساخته است، مطالعه متن اصلی کتاب، تجربه ای غنی تر و پربارتر خواهد بود که لایه های بیشتری از این جهان پر رمز و راز را برایشان آشکار خواهد ساخت.