ورقه اقیانوسی در زیر ترکیه و ایران در حال شکستن است
دانشمندان دانشگاه گوتینگن آلمان با انجام تحقیقات پیشرفته، حقایق جدید و شگفت‌انگیزی را از دل زمین بیرون کشیده‌اند: ورقه اقیانوسی نئوتتیس (Neotethys)، که میلیون‌ها سال پیش بین شبه‌جزیره عرب و قاره اوراسیا قرار داشت، اکنون در حال شکسته‌شدن است. این فرآیند زمین‌شناسی می‌تواند تأثیرات عمیقی بر زمین‌لرزه‌ها و فعالیت‌های زمین‌ساختی در دو کشور ایران و ترکیه داشته باشد.
با شکافتن ورقه نئوتتیس تنش لرزه‌ای اتفاق می‌افتد، یعنی حرکت صفحات به ایجاد گسل‌های جدید یا فعال‌سازی گسل‌های قدیمی مانند گسل آناتولی شرقی که مسبب زلزله ۲۰۲۳ ترکیه است و همچنین این فرآیند می‌تواند به تشکیل دره‌ها، جابه‌جایی کوه‌ها و حتی فعالیت ماگمایی در بلندمدت منجر شود.
سال‌ها قبل، دانشمندان نشان دادند که برخورد صفحه عربستان و اوراسیا یکی از دلایل اصلی زلزله ویرانگر بم در سال ۲۰۰۳ بوده است. این برخورد عظیم، منطقه جنوب غربی آسیا را به یکی از زلزله‌خیزترین نقاط جهان تبدیل کرده است. حالا، با حرکت تدریجی صفحه عربستان به سمت شمال، فشار وارد شده به ورقه نئوتتیس در عمق زمین باعث شده است که این ورقه قدیمی و اسرارآمیز در حال شکسته‌شدن باشد. این فرآیند، منطقه‌ای گسترده از جنوب شرقی ترکیه تا شمال غربی ایران را تحت تأثیر قرار داده و زمین‌لرزه‌های اخیر و فعالیت‌های زمین‌ساختی را توضیح می‌دهد.
ورقه‌های زمین‌شناسی، لایه‌های بزرگی از سنگ هستند که روی لایه نرم‌تر زمین معروف به «سست‌کره» حرکت می‌کنند. این حرکت‌ها مسئول بسیاری از پدیده‌های طبیعی مانند زمین‌لرزه‌ها، آتشفشان‌ها و حتی تشکیل کوه‌ها هستند. ورقه نئوتتیس، که یکی از قدیمی‌ترین ورقه‌های اقیانوسی جهان بود، میلیون‌ها سال پیش شروع به فرونشستن زیر ورقه قاره‌ای اوراسیا کرد. اما اکنون، این ورقه در حال شکسته‌شدن است.
فرآیند شکستن ورقه چگونه اتفاق می‌افتد؟
محققان با استفاده از داده‌های لرزه‌ای و تصویربرداری‌های پیشرفته، متوجه شدند که ورقه نئوتتیس در عمق حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ کیلومتری زمین شروع به ترک‌خوردن و شکستن کرده است. این فرآیند به‌صورت افقی در حال ادامه است و در امتداد مناطقی از جنوب شرقی ترکیه (مانند منطقه آناطولی) تا شمال غربی ایران (مانند کوه‌های زاگرس) مشاهده می‌شود.
دکتر مارکوس وینتر، ژئوفیزیکدان ارشد این تحقیق، می‌گوید: «شکستن ورقه‌ها معمولا با خمش و فرورانش عمودی همراه است، اما نئوتتیس الگویی غیرمعمول را نشان می‌دهد. این فرآیند شبیه شکستن شیشه جلوی ماشین است. ترک‌ها به‌طور افقی گسترش می‌یابند و تنش عظیمی در پوسته زمین ایجاد می‌کنند.»
پیامد‌های شکسته شدن ورقه نئوتتیس
شکافتن ورقه نئوتتیس دو پیامد عمده دارد. اول اینکه انباشت تنش لرزه‌ای اتفاق می‌افتد، یعنی حرکت صفحات به ایجاد گسل‌های جدید یا فعال‌سازی گسل‌های قدیمی مانند گسل آناتولی شرقی (مسبب زلزله ۲۰۲۳ ترکیه) می‌انجامد. دوم، تغییرات زمین‌ساختی است. این فرآیند می‌تواند به تشکیل دره‌ها، جابه‌جایی کوه‌ها و حتی فعالیت ماگمایی در بلندمدت منجر شود.
منطقه مورد مطالعه، از دیرباز به دلیل برخورد صفحه عربستان و اوراسیا، یکی از لرزه‌خیزترین مناطق جهان است. زلزله‌های تاریخی مانند بم (۲۰۰۳) و ارزنجان (۱۹۳۹) احتمالاً با دینامیک این ورقه مرتبط بوده‌اند.
آیا می‌توان از فاجعه جلوگیری کرد؟
اگرچه این کشف به‌تنهایی قادر به پیش‌بینی دقیق زمان و مکان زمین‌لرزه‌ها نیست، اما مدل‌سازی روند شکستن ورقه‌ها به دانشمندان کمک می‌کند «نقاط داغ» تنش را شناسایی کنند. پروفسور النا سیمونز، ژئولوژیست دانشگاه MIT که در این مطالعه مشارکت نداشته، می‌گوید: «درک مکانیسم شکست صفحات، مانند افزودن قطعه‌ای گمشده به پازل زمین‌شناسی است. این داده‌ها می‌توانند به بهینه‌سازی سیستم‌های هشدار زودهنگام و مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها کمک کنند.»