سرقت ادبی از خود

سرقت ادبی از خود یا Self-plagiarism استفاده مجدد از بخش‌های قابل توجهی از کار منتشر شده قبلی خود بدون ارجاع‌دهی مناسب است که در محیط‌های علمی و پژوهشی چالش‌برانگیز محسوب می‌شود. این عمل می‌تواند به شهرت محقق آسیب رسانده و اخلاق پژوهشی را زیر سوال ببرد.

سرقت ادبی از خود که با عنوان Self-plagiarism نیز شناخته می‌شود به عملی اطلاق می‌گردد که در آن یک نویسنده یا پژوهشگر بخش‌هایی از آثار قبلی خود را که پیش‌تر منتشر شده‌اند مجدداً در اثری جدید به کار می‌برد بدون آنکه به منبع اصلی (یعنی اثر قبلی خود) به درستی ارجاع دهد. این موضوع نه تنها شامل کلمات و جملات عیناً تکرار شده می‌شود بلکه بازنشر ایده‌ها داده‌ها تصاویر یا ساختارهای متنی که در کار پیشین ارائه شده‌اند را نیز در بر می‌گیرد. در واقع مسئله اصلی در سرقت ادبی از خود فریب خواننده یا ناشر با القای این تصور است که محتوای ارائه شده کاملاً جدید و اصیل است در حالی که بخش‌هایی از آن قبلاً در جایی دیگر منتشر شده‌اند.

دلایل متعددی می‌تواند باعث شود که برخی محققان به سمت سرقت ادبی از خود سوق داده شوند. یکی از رایج‌ترین این دلایل فشار برای تولید محتوا و انتشار مقالات بیشتر در زمان محدود است. محققان ممکن است برای افزایش رزومه علمی خود یا برآورده کردن الزامات شغلی به استفاده مجدد از کارهای قبلی خود به عنوان راهی سریع برای افزایش تعداد انتشارات روی آورند. همچنین گاهی اوقات محققان به دلیل عدم آگاهی کافی از قوانین و اصول اخلاق نشر تصور می‌کنند که استفاده از کار خودشان ایرادی ندارد زیرا مالک اصلی آن کار هستند. کمبود وقت برای انجام پژوهش‌های جدید و یا دشواری در بازنویسی و پارافریز کردن ایده‌هایی که قبلاً به تفصیل بیان کرده‌اند نیز می‌تواند از دیگر عوامل مؤثر باشد.

با وجود اینکه ممکن است در نگاه اول استفاده از کار خودتان بی‌ضرر به نظر برسد سرقت علمی از خود یا self-plagiarism از چندین جهت نادرست و غیراخلاقی است. اولاً این عمل می‌تواند به گمراه کردن خوانندگان منجر شود؛ خواننده انتظار دارد اثری که مطالعه می‌کند محتوای جدید و بدیعی را ارائه دهد نه تکرار کارهای قبلی. ثانیاً این کار مصداق انتشار تکراری (Duplicate Publication) است که بسیاری از مجلات و ناشران آن را مغایر با اصول نشر می‌دانند. ثالثاً سرقت ادبی از خود می‌تواند حقوق ناشر قبلی را نقض کند به خصوص اگر حق تالیف اثر قبلی به ناشر واگذار شده باشد. این عمل همچنین مانع از پیشرفت واقعی دانش می‌شود زیرا به جای تولید ایده‌ها و نتایج جدید صرفاً به بازتولید کارهای گذشته می‌پردازد.

یکی از جنبه‌های مهم در درک نادرستی سرقت ادبی از خود مسئله حق تالیف و واگذاری آن به ناشران است. هنگامی که یک مقاله یا اثر پژوهشی برای انتشار پذیرفته می‌شود معمولاً نویسنده قراردادی را با ناشر امضا می‌کند که طی آن حق تالیف یا حقوق انحصاری انتشار محتوا به ناشر واگذار می‌شود. این بدان معناست که واژه‌ها جملات و حتی داده‌های ارائه شده در آن اثر از نظر قانونی تحت مالکیت یا کنترل ناشر قرار می‌گیرند. بنابراین استفاده مجدد از بخش‌های قابل توجهی از آن اثر در یک کار جدید بدون کسب اجازه از ناشر و ارجاع‌دهی مناسب می‌تواند نقض قرارداد حق تالیف با ناشر قبلی محسوب شود. در چنین شرایطی حتی اگر شما نویسنده اصلی باشید محتوای منتشر شده شما دیگر کاملاً متعلق به شما نیست که بتوانید بدون محدودیت از آن استفاده کنید.

سرقت ادبی چه از آثار دیگران و چه از آثار خود عواقب جدی و نامطلوبی برای فرد و جامعه علمی به همراه دارد. در سطح فردی این عمل می‌تواند منجر به رد شدن مقاله توسط مجلات ابطال پذیرش یا مدرک تحصیلی از دست دادن شغل یا موقعیت دانشگاهی و از همه مهم‌تر آسیب جدی به اعتبار و شهرت حرفه‌ای فرد شود. یک محقق یا نویسنده که سابقه سرقت ادبی دارد اعتماد جامعه علمی را از دست می‌دهد و ممکن است دیگر نتواند آثار خود را در نشریات معتبر منتشر کند یا جایگاه مناسبی در محیط‌های دانشگاهی و پژوهشی کسب کند. در سطح کلان سرقت ادبی به تخریب بنیان‌های صداقت علمی و پژوهشی منجر شده و پیشرفت واقعی دانش را کند می‌کند.

از نگاه حقوقی سرقت ادبی به ویژه زمانی که شامل نقض حق تالیف باشد می‌تواند پیامدهای قانونی در پی داشته باشد. همانطور که پیش‌تر اشاره شد واگذاری حق تالیف به ناشر مالکیت قانونی محتوا را به او منتقل می‌کند. استفاده مجدد غیرمجاز از محتوای تحت حمایت حق تالیف ناشر می‌تواند منجر به شکایت حقوقی از سوی ناشر و درخواست غرامت شود. هرچند قوانین مربوط به سرقت ادبی از خود ممکن است در کشورهای مختلف تفاوت داشته باشد اما در بسیاری از نظام‌های حقوقی استفاده گسترده و بدون ارجاع از آثار قبلی که حق تالیف آن‌ها واگذار شده می‌تواند به عنوان نقض حقوق مادی و معنوی صاحب اثر (که در این حالت ناشر است) تلقی شده و پیگرد قانونی داشته باشد. بنابراین آگاهی از قراردادهای نشر و قوانین حق تالیف برای هر پژوهشگری ضروری است.

با وجود اینکه سرقت ادبی از خود عموماً عملی نادرست تلقی می‌شود مواردی وجود دارد که استفاده مجدد از بخش‌هایی از کارهای قبلی تحت شرایط خاصی قابل قبول است. یکی از این موارد استفاده از متدولوژی یا روش‌شناسی مشابه در چندین مطالعه است؛ در این حالت می‌توان بخش‌هایی از توصیف روش را با ارجاع‌دهی مناسب به کار قبلی تکرار کرد. همچنین در نگارش پایان‌نامه‌ها یا رساله‌ها معمولاً اجازه داده می‌شود که دانشجو از محتوای مقالاتی که از دل همان پایان‌نامه استخراج شده‌اند با ارجاع‌دهی دقیق و ذکر اینکه بخش‌هایی از کار قبلاً منتشر شده استفاده کند. استفاده محدود از تعاریف استاندارد جملات توصیفی عمومی یا بخش‌هایی که بازنویسی آن‌ها دشوار و غیرضروری است نیز ممکن است با ارجاع مناسب قابل قبول باشد. با این حال میزان و نحوه استفاده مجدد باید همواره شفاف بوده و با قوانین و دستورالعمل‌های نشر و دانشگاه مربوطه مطابقت داشته باشد.

سرقت ادبی تنها محدود به کپی کردن کامل متن دیگران نیست و انواع مختلفی دارد که شامل سرقت ادبی از خود نیز می‌شود. انواع رایج سرقت ادبی عبارتند از: سرقت ادبی کامل (کپی کردن تمام یا بخش بزرگی از اثر دیگری) سرقت ادبی جزئی (کپی کردن بخش‌های کوچک‌تر بدون ارجاع) سرقت ادبی موزاییکی (ترکیب جملات و عبارات از منابع مختلف بدون ارجاع یا با تغییرات جزئی) سرقت ادبی از ایده (استفاده از ایده‌ها نظریه‌ها یا داده‌های دیگران بدون ذکر منبع) و سرقت ادبی از خود (استفاده مجدد از کارهای قبلی خود بدون ارجاع مناسب). هر یک از این انواع مصداق عدم صداقت علمی محسوب شده و می‌تواند عواقب ذکر شده را در پی داشته باشد. شناخت این انواع به محققان کمک می‌کند تا از ارتکاب ناخواسته سرقت ادبی پیشگیری کنند.

پیشگیری از سرقت ادبی از خود نیازمند دقت و رعایت اصول اخلاقی و فنی در نگارش و نشر است. اولین گام آگاهی کامل از تعریف و مصادیق سرقت ادبی از خود است. پس از آن هنگام استفاده از هرگونه محتوا ایده یا داده‌ای که قبلاً توسط خودتان منتشر شده باید اصول مشخصی را رعایت کنید تا از بروز این مشکل جلوگیری نمایید.

یکی از موثرترین روش‌ها برای استفاده مجدد از ایده‌ها یا اطلاعاتی که قبلاً منتشر کرده‌اید پارافریز کردن صحیح آن‌هاست. پارافریز به معنی بازنویسی یک متن با استفاده از کلمات و ساختار جملات خودتان است به طوری که معنای اصلی حفظ شود اما شکل آن کاملاً تغییر کند. هنگام پارافریز کردن کار خود مطمئن شوید که تنها کلمات را جایگزین نمی‌کنید بلکه ساختار جملات و ترتیب ایده‌ها را نیز تغییر می‌دهید. با این حال حتی پس از پارافریز کامل همچنان لازم است که به منبع اصلی یعنی اثر قبلی خود ارجاع دهید تا شفافیت حفظ شود و خواننده بداند که ایده یا داده مورد نظر قبلاً در کجا ارائه شده است.

مهم‌ترین اصل در جلوگیری از سرقت ادبی از خود ارجاع‌دهی دقیق و کامل به منابع قبلی است. هر زمان که از ایده‌ها داده‌ها یا حتی ساختار استدلالی که قبلاً در یکی از آثار منتشر شده خود به کار برده‌اید استفاده می‌کنید باید به آن اثر قبلی به عنوان منبع ارجاع دهید. این کار نشان می‌دهد که شما نسبت به استفاده از محتوای قبلی خود شفافیت دارید و قصد فریب خواننده یا ناشر جدید را ندارید. فرمت ارجاع‌دهی باید مطابق با سبک رفرنس‌دهی مورد نیاز نشریه یا دانشگاه مقصد باشد.

اگر تصمیم دارید بخش‌هایی از متن کار قبلی خود را عیناً در اثر جدید به کار ببرید باید از علامت نقل‌قول استفاده کرده و سپس به منبع اصلی (اثر قبلی خود) ارجاع دهید. استفاده از علامت نقل‌قول (“ ” یا « ») نشان می‌دهد که متن مورد نظر کلمه‌به‌کلمه از منبع دیگری (در اینجا اثر قبلی خودتان) برداشته شده است. این روش برای نقل‌قول‌های کوتاه کاربرد دارد. برای نقل‌قول‌های طولانی‌تر معمولاً از بلوک نقل‌قول (Block Quote) استفاده می‌شود. به یاد داشته باشید که حتی نقل‌قول مستقیم از کار خودتان نیز بدون ارجاع‌دهی صحیح مصداق سرقت ادبی از خود است.

استفاده از نرم افزارهای تشخیص سرقت ادبی ابزار کمکی موثری در شناسایی بخش‌هایی از متن است که ممکن است با منابع دیگر از جمله کارهای قبلی خودتان شباهت داشته باشند. این نرم‌افزارها با مقایسه متن شما با پایگاه‌های داده وسیعی شامل مقالات منتشر شده کتاب‌ها پایان‌نامه‌ها و محتوای وب گزارشی از میزان و محل شباهت‌ها ارائه می‌دهند. با بررسی این گزارش‌ها می‌توانید بخش‌هایی را که نیاز به پارافریز ارجاع‌دهی یا نقل‌قول دارند شناسایی کرده و اصلاحات لازم را قبل از ارسال اثر برای انتشار انجام دهید. هرچند این نرم‌افزارها جایگزین دقت و دانش نویسنده نیستند اما ابزار ارزشمندی برای خودارزیابی محسوب می‌شوند.

در زمینه تشخیص سرقت ادبی نرم‌افزارهای مختلفی وجود دارند که هر یک قابلیت‌ها و پایگاه‌های داده متفاوتی ارائه می‌دهند. شناخت این ابزارها می‌تواند به محققان در بررسی آثار خود پیش از ارسال برای چاپ کمک کند. برخی از این نرم‌افزارها به صورت تجاری و برخی به صورت رایگان یا با محدودیت‌هایی در دسترس هستند. انتخاب نرم‌افزار مناسب بستگی به نیاز کاربر و دسترسی او به منابع دارد. در ادامه به معرفی یکی از پرکاربردترین نرم‌افزارها در این حوزه می‌پردازیم.

نرم‌افزار آیتنتیکیت (iThenticate) یکی از پیشروترین و معتبرترین ابزارها برای تشخیص سرقت ادبی به ویژه در محیط‌های آکادمیک و انتشارات علمی محسوب می‌شود. این نرم‌افزار به طور خاص برای استفاده توسط پژوهشگران اساتید دانشگاه ناشران و ویراستاران طراحی شده است. iThenticate متن ارسالی را با میلیون‌ها مقاله منتشر شده در مجلات علمی پایان‌نامه‌ها کنفرانس‌ها و محتوای وب مقایسه می‌کند و گزارشی دقیق از درصد شباهت و منابعی که شباهت با آن‌ها یافت شده ارائه می‌دهد. این ابزار به شناسایی موارد سرقت ادبی از جمله سرقت ادبی از خود کمک شایانی می‌کند و ابزار مهمی برای حفظ صداقت علمی است.

نرم‌افزار iThenticate و Turnitin هر دو توسط یک شرکت مادر ارائه می‌شوند و از الگوریتم‌ها و پایگاه داده مشابهی برای تشخیص شباهت استفاده می‌کنند اما تفاوت اصلی آن‌ها در جامعه هدف و کاربردشان است. Turnitin عمدتاً برای استفاده در موسسات آموزشی (مدارس و دانشگاه‌ها) توسط دانشجویان و اساتید طراحی شده و بیشتر بر جلوگیری از سرقت ادبی در تکالیف درسی مقالات کلاسی و پایان‌نامه‌های دانشجویی تمرکز دارد. در مقابل iThenticate برای استفاده توسط پژوهشگران حرفه‌ای ناشران و مجلات علمی توسعه یافته است و پایگاه داده آن بیشتر شامل مقالات و انتشارات علمی است. به عبارت دیگر iThenticate ابزاری تخصصی‌تر برای بررسی سرقت ادبی در سطح پژوهش‌های پیشرفته و انتشار در نشریات معتبر است در حالی که Turnitin کاربرد گسترده‌تری در محیط‌های آموزشی دارد.

پارافریز کردن به معنی بازنویسی یک متن اصلی با استفاده از کلمات ساختار جملات و سبک نگارش خودتان است به طوری که معنا و مفهوم اصلی متن حفظ شود اما شکل آن کاملاً تغییر کند. هدف از پارافریز درک عمیق مطلب و بیان آن به شیوه نوآورانه و متناسب با زمینه بحث خودتان است. یک پارافریز خوب صرفاً جایگزین کردن چند کلمه با مترادف‌های آن‌ها نیست بلکه نیازمند درک کامل ایده اصلی و بازسازی آن با بیانی متفاوت است. پارافریز صحیح به همراه ارجاع‌دهی دقیق به منبع اصلی یکی از روش‌های کلیدی برای استفاده از ایده‌ها و اطلاعات دیگران (یا کارهای قبلی خود) بدون ارتکاب سرقت ادبی است.

درباره‌ی سرقت ادبی تصورات غلط رایج وجود دارد که می‌تواند منجر به بروز ناخواسته این مشکل شود. یکی از این تصورات غلط این است که اگر تنها بخش کوچکی از متن را کپی کنید یا چند کلمه را تغییر دهید دیگر سرقت ادبی محسوب نمی‌شود. در حالی که هرگونه استفاده از متن یا ایده بدون ارجاع مناسب حتی به میزان کم یا با تغییرات جزئی می‌تواند مصداق سرقت ادبی باشد. تصور غلط دیگر این است که استفاده از منابع اینترنتی نیازی به ارجاع ندارد در صورتی که تمامی منابع اعم از چاپی یا آنلاین باید به درستی مستند شوند. همچنین برخی تصور می‌کنند که استفاده از کارهای قبلی خودشان بدون ارجاع مجاز است که همانطور که بحث شد این نیز مصداق سرقت ادبی از خود است.

ترویج و نهادینه کردن فرهنگ صداقت علمی در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نقش حیاتی در جلوگیری از پلاجریسم و سرقت ادبی از جمله سرقت ادبی از خود ایفا می‌کند. این امر شامل آموزش صحیح اخلاق پژوهشی اصول نگارش علمی روش‌های صحیح ارجاع‌دهی و پارافریز به دانشجویان و پژوهشگران است. ایجاد سیستمی شفاف برای بررسی و برخورد با موارد سرقت ادبی نیز در کاهش این پدیده موثر است. وقتی محققان از اهمیت اصالت کار پیامدهای سرقت ادبی و روش‌های صحیح استفاده از منابع آگاه باشند احتمال ارتکاب این عمل چه ناخواسته و چه عمدی کاهش می‌یابد. ترویج محیطی که در آن بر نوآوری تفکر انتقادی و تولید دانش جدید تاکید می‌شود به جای صرفاً افزایش تعداد انتشارات نیز به تقویت صداقت علمی کمک می‌کند.

آیا سرقت علمی از خود پذیرفته شده است؟

خیر سرقت علمی از خود (Self-plagiarism) عموماً پذیرفته شده نیست و مصداق عدم صداقت علمی و انتشار تکراری محسوب می‌شود. باید به کار قبلی خود ارجاع دهید.

چگونه به صورت مطمئن از کار خود دوباره استفاده کنید؟

برای استفاده مطمئن از کار قبلی خود باید به آن ارجاع دهید و بخش‌های استفاده شده را پارافریز کنید یا اگر عیناً نقل می‌کنید از علامت نقل‌قول استفاده کنید و منبع را ذکر نمایید.

iThenticate چیست و چگونه کار می‌کند؟

iThenticate نرم‌افزاری تخصصی برای تشخیص سرقت ادبی در مقالات و پژوهش‌های علمی است که با مقایسه متن شما با پایگاه داده وسیعی از انتشارات میزان و محل شباهت‌ها را گزارش می‌دهد.

چرا ارجاع‌دهی به منابع اهمیت دارد؟

ارجاع‌دهی به منابع اهمیت دارد زیرا نشان‌دهنده استفاده از کار دیگران (یا کار قبلی خودتان) است به خواننده امکان بررسی منابع را می‌دهد و اصول اخلاق پژوهشی و صداقت علمی را رعایت می‌کند.

آیا سرقت ادبی شامل ایده‌ها نیز می‌شود؟

بله سرقت ادبی تنها شامل کپی کردن متن نیست بلکه استفاده از ایده‌ها نظریه‌ها داده‌ها تصاویر و ساختارهای استدلالی دیگران (یا کارهای قبلی خود) بدون ذکر منبع نیز مصداق سرقت ادبی ایده است.