مراحل اجرای طرح مقبره ابوعلی سینا در دوران پهلوی

اجرای طرح مقبره نوین ابوعلی سینا در دوران پهلوی، نتیجه اراده ملی برای گرامیداشت حکیم و نمادی از پیشرفت معماری ایران بود. این پروژه گام به گام از تصمیم گیری ملی در دهه ۱۳۲۰ آغاز شد و با مشارکت مهندسان برجسته، نبش قبر و ساخت بنایی الهام گرفته از گنبد قابوس، در نهایت در سال ۱۳۳۳ به اوج خود رسید.

مقبره ابوعلی سینا در همدان، تنها یک بنای یادبود نیست، بلکه تجسمی از جایگاه بی بدیل این دانشمند و فیلسوف بزرگ در تاریخ و فرهنگ ایران است. برای هر ایرانی، نام ابوعلی سینا با مفاهیمی چون دانش، طبابت، فلسفه و خردورزی گره خورده است. او که به «شیخ الرئیس» شهرت دارد، در قرن چهارم و پنجم هجری زندگی می کرد و میراث علمی اش از مرزهای جغرافیایی فراتر رفته و تأثیری عمیق بر علم و فلسفه جهان گذاشته است. آرامگاه کنونی او در قلب شهر همدان، نه تنها نمادی برجسته برای این شهر تاریخی به شمار می رود، بلکه یادآور تلاش ها و افتخارات ملتی است که همواره به مفاخر خود ارج نهاده است.

در نیمه اول قرن چهاردهم شمسی، نیاز به بنایی درخور شأن این حکیم فرزانه بیش از پیش احساس می شد. آرامگاه پیشین، که ساختاری ساده تر و مربوط به دوران قاجار داشت، دیگر پاسخگوی عظمت و جایگاه ابوعلی سینا نبود و گذر زمان نشانه های فرسودگی را بر پیکره اش حک کرده بود. از این رو، اراده ای ملی شکل گرفت تا با ساخت بنایی نوین، ادای احترامی شایسته به این ستاره درخشان دانش شود. این تصمیم، نه تنها بازسازی یک مکان، بلکه بازآفرینی یک هویت بود؛ تلاشی برای نمایش عظمت تاریخ ایران از طریق هنر و معماری.

نمادی از هویت و اراده ملی: جرقه های اولیه طرح آرامگاه

در سال های آغازین دهه ۱۳۲۰ شمسی، با وجود تمامی چالش ها و دغدغه های کشور، اندیشه ای والا در ذهن دولتمردان و فرهنگیان ایرانی جوانه زد: ساخت بنایی درخور برای یکی از بزرگترین مفاخر ایران، ابوعلی سینا. این ایده، بازتابی از هویت طلبی و اراده ملی برای حفظ و ارتقای میراث گران بهای فرهنگی بود.

انجمن آثار ملی ایران؛ پیشگام حفظ میراث ایران زمین

در آن دوره، انجمن آثار ملی ایران نقش محوری در صیانت از تاریخ و فرهنگ این مرزوبوم ایفا می کرد. این انجمن با دیدگاهی روشن و تعهدی عمیق به احیای هویت ایرانی، تلاش های فراوانی را برای شناسایی، حفظ و معرفی بناهای تاریخی و شخصیت های برجسته آغاز کرده بود. یکی از درخشان ترین تصمیمات این انجمن، تصویب قاطع ساخت آرامگاه جدیدی برای شیخ الرئیس بود. این تصمیم در خرداد ماه سال ۱۳۲۴ شمسی اتخاذ شد و نقطه عطفی در تاریخ فرهنگی ایران رقم زد.

دلایل این تصمیم فراتر از یک نیاز ساده بود. آرامگاه قدیمی، که یادگاری از دوران قاجار بود، نه تنها از نظر معماری ساده و فاقد عظمت لازم بود، بلکه در گذر زمان دچار فرسودگی شده و دیگر شایسته نام ابوعلی سینا نبود. ابوعلی سینا، با گستره دانش و تأثیر جهانی اش در طب، فلسفه، ریاضیات و نجوم، نیازمند نمادی بود که هم شأن او را ارج نهد و هم بیانگر روح خلاق و هنرمندانه ایرانی باشد. این پروژه، فرصتی برای به نمایش گذاشتن توانایی های معماری معاصر ایران بود و می بایست نمادی شود که هم تاریخ دوستان و هم محققان بین المللی را به خود جلب کند.

فراخوان طراحی؛ جست وجو برای یک طرح درخور

با تصویب ساخت آرامگاه جدید، گام بعدی برگزاری یک مناقصه سراسری برای انتخاب بهترین طرح معماری بود. این فراخوان، بیش از آنکه یک رقابت فنی باشد، جست وجویی بود برای یافتن روحی تازه در کالبد معماری ایرانی؛ تلاشی برای پیوند هنر سنتی با ایده های مدرن. معیارهای تعیین شده برای طرح برنده، بسیار دقیق و بلندپروازانه بودند. هیئت داوران به دنبال طرحی بودند که بتواند هویت اصیل ایرانی را با زبانی نو و خلاقانه بیان کند، در عین حال که احترام عمیقی به جایگاه علمی و فلسفی ابوعلی سینا بگذارد. انتظار می رفت که طرح منتخب، نه تنها از نظر زیبایی شناختی برجسته باشد، بلکه بتواند مفاهیم عمیق فلسفی و علمی این حکیم فرزانه را نیز در خود جای دهد. فضای رقابت، شور و هیجان خاصی داشت و معماران جوان و باتجربه، با تمام توان فکری و هنری خود، در پی ارائه طرحی بودند که بتواند این بار سنگین مسئولیت تاریخی را به دوش کشد و نامشان را در کنار نام ابوعلی سینا جاودانه سازد. این فراخوان، دریچه ای بود به روی آینده معماری یادمانی ایران.

تولد یک ایده: طرح هوشنگ سیحون و الهام از گذشته

پس از برگزاری مناقصه و بررسی دقیق طرح های متعدد، نامی درخشید که قرار بود یکی از ماندگارترین آثار معماری معاصر ایران را خلق کند: مهندس هوشنگ سیحون. انتخاب او، نقطه عطفی در فرآیند ساخت آرامگاه ابوعلی سینا بود و سرآغاز فصلی نو در طراحی بناهای یادمانی در ایران.

هوشنگ سیحون؛ معمار رؤیاپرداز و طرحی ماندگار

مهندس هوشنگ سیحون، در آن زمان معماری جوان اما با استعداد و رویکردی نوآورانه در عرصه معماری ایران بود. او تنها یک مهندس سازه نبود، بلکه هنرمندی بود که با ذوق و بصیرت خود، معماری را با مفاهیم عمیق تاریخی و فرهنگی درهم می آمیخت. طرح پیشنهادی سیحون، به دلیل ویژگی های برجسته و نگاه متفاوتش، به سرعت مورد توجه هیئت داوران قرار گرفت. این طرح، فراتر از یک نقشه صرف، بیانی هنرمندانه از هویت ایرانی و جایگاه ابوعلی سینا بود. هیئت داوران، که شامل متخصصانی چون آندره گدار، رئیس وقت اداره باستان شناسی ایران، و مهندس محسن فروغی می شدند، با دقت و وسواس تمامی ابعاد طرح را بررسی کردند و در نهایت، طرح سیحون را به عنوان بهترین گزینه برگزیدند. این انتخاب، نشان دهنده اعتماد به نسل جدید معماران ایرانی و اراده برای خلق اثری بود که هم ریشه های عمیق در تاریخ داشته باشد و هم نگاهی به آینده. آنچه در طرح سیحون چشمگیر بود، تلفیق هنرمندانه عناصر معماری سنتی ایران با رویکردهای مدرن بود که حس شکوه و خرد را همزمان القا می کرد.

گنبد قابوس؛ منبع الهام در برداشتی نوین

فلسفه طراحی هوشنگ سیحون برای آرامگاه ابوعلی سینا، عمیقاً ریشه در تاریخ و معماری اصیل ایرانی داشت. او با نگاهی کنجکاو و خلاقانه، به یکی از درخشان ترین نمونه های معماری قرون اولیه اسلامی، یعنی برج قابوس در گنبد کاووس، رجوع کرد. اما این الهام گیری، به معنای کپی برداری نبود، بلکه برداشتی آزاد و مدرن از آن شاهکار معماری بود. سیحون توانست با هوشمندی، مفاهیم و الگوهای برج قابوس را در قالبی نو و معاصر بازآفرینی کند.

یکی از برجسته ترین نمادهای طرح او، وجود دوازده ستون بلند و باشکوه است که سقف مخروطی بنا را بر دوش می کشند. این دوازده ستون، نه تنها از نظر بصری تأثیرگذارند، بلکه هر یک به نشانه یکی از دوازده دانش و رشته علمی ای است که ابوعلی سینا در آن ها تبحر داشت؛ از طب و فلسفه گرفته تا ریاضیات و نجوم. این انتخاب، نشان دهنده دقت نظر سیحون در تجسم بخشیدن به ابعاد فکری و شخصیتی حکیم بود. این ستون ها به گونه ای طراحی شده اند که حس عظمت و پایداری را به مخاطب منتقل می کنند، گویی که ستون های دانش و خرد ابوعلی سینا، تا ابد پابرجاست. این پیوند هوشمندانه با تاریخ و استفاده از نمادگرایی، طرح سیحون را به اثری فراتر از یک ساختمان ساده تبدیل کرد و آن را در زمره شاهکارهای معماری ایران قرار داد.

سفر به پاریس و تکامل طرح نهایی

پیش از سال ۱۳۲۸ شمسی، مهندس سیحون برای تکمیل مطالعات و نهایی کردن طرح آرامگاه ابوعلی سینا، راهی پاریس شد. این سفر، نه تنها یک فرصت مطالعاتی بود، بلکه مرحله ای مهم در مسیر تکامل ایده ای بود که قرار بود به نمادی ملی تبدیل شود. او در خرداد ماه ۱۳۲۸ شمسی، حاصل ماه ها تحقیق و طراحی خود را در قالب طرح اجرایی و نهایی آرامگاه، به عنوان پایان نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارائه داد. این لحظه، برای سیحون، آمیزه ای از غرور و چالش بود؛ دفاع از یک اثر معماری که نه تنها باید استانداردهای آکادمیک بین المللی را برآورده می کرد، بلکه باید روح و عظمت یک ملت را نیز به تصویر می کشید.

در تیر ماه همان سال، نسخه ای از این طرح نهایی، که اکنون با تأیید و مهر دانشگاهی همراه بود، به انجمن آثار ملی ایران فرستاده شد. این ارسال، خبری مسرت بخش برای تمامی دست اندرکاران پروژه بود؛ رؤیای سال ها، اکنون در قالب یک طرح جامع و قابل اجرا، به وطن بازگشته بود. طرح نهایی آرامگاه، با جزئیات دقیق سازه ای و معماری، آمادگی خود را برای ورود به مرحله اجرا اعلام می کرد و همگان را به انتظار لحظه برپایی این بنای باشکوه می نشاند.

«طرح آرامگاه ابوعلی سینا، برداشتی مدرن و هوشمندانه از گنبد قابوس است؛ اثری که نشان داد چگونه می توان با الهام از گذشته، نمادی برای آینده خلق کرد.»

گام های اجرایی: از خاک تا قله یک بنای باشکوه

با نهایی شدن طرح مهندس هوشنگ سیحون و بازگشت آن از پاریس، زمان آن فرا رسید تا رؤیا به واقعیت تبدیل شود. مراحل اجرایی طرح مقبره ابوعلی سینا در دوران پهلوی، وارد فاز عملیاتی شد؛ فازی که با تلاش های بی وقفه و عبور از چالش های متعدد همراه بود.

آغاز عملیات ساخت و همکاری های کلیدی

پس از بررسی و تأیید نهایی طرح، گام نخست در مسیر اجرا، انعقاد قرارداد همکاری میان انجمن آثار ملی ایران و شرکت ساختمان سازی نسبی بود. این شرکت، که متشکل از مهندس ابتهاج و شرکا بود، مسئولیت سنگین ساخت این بنای عظیم را بر عهده گرفت. آغاز فاز اجرایی پروژه، نقطه عطفی بود که پس از سال ها تصمیم گیری و طراحی، عملیات فیزیکی ساخت آرامگاه را کلید زد. این پروژه از شروع تصمیم گیری تا افتتاح نهایی، حدود یازده سال به طول انجامید؛ زمانی که گویای پیچیدگی ها، نیاز به جمع آوری بودجه های کلان و دقت نظر در هر مرحله از طراحی و اجرا بود. هر آجر و هر ستون، بازتابی از تعهد و تلاش بی وقفه متخصصان و کارگران بود.

تخریب بنای قدیمی و نبش قبر حکیم

یکی از حساس ترین و البته محترمانه ترین مراحل اجرای طرح مقبره ابوعلی سینا در دوران پهلوی، تخریب بنای قبلی و نبش قبر پیکر حکیم ابوعلی سینا و دوست وفادارش، ابوسعید دخدوک، بود. این کار با نهایت دقت و احترام صورت گرفت. مسئولان، در حضور عده ای از معتمدان و افراد محلی که برای حفظ حرمت و اعتبار این اقدام حضور یافته بودند، نبش قبر را انجام دادند. استخوان ها و جمجمه باقی مانده از حکیم و دوستش، با وسواس و احترام فراوان در جعبه های مخصوصی قرار داده شد. این جعبه ها سپس مهر و موم شدند تا در زمان مناسب به آرامگاه جدید منتقل گردند. این لحظه تاریخی، نه تنها نمادی از پیوند گذشته و آینده بود، بلکه تجلی احترام عمیق ایرانیان به مفاخر علمی و فرهنگی خود به شمار می رفت. برای مستندسازی این واقعه، عکسی از جمجمه ابوعلی سینا نیز گرفته شد که امروزه در موزه آرامگاه نگهداری می شود و شاهدی بر دقت و مستندسازی این فرآیند است. تخریب بنای قبلی، راه را برای بنای باشکوهی هموار کرد که شایسته نام و مقام ابوعلی سینا بود.

مراحل ساخت بنای نوین؛ از مصالح تا مهندسی

با تخریب بنای قدیمی، فرآیند پرچالش و هیجان انگیز ساخت آرامگاه جدید آغاز شد. این مرحله، با چالش های متعددی همراه بود، از تأمین بودجه های عظیم که نیازمند همکاری وزارتخانه ها و سازمان های دولتی بود، تا تهیه مصالح خاص و اجرای دقیق مهندسی. مهندسان و معماران با دقت فراوان، به جزئیات اجرایی می پرداختند تا طرح بی نظیر هوشنگ سیحون به بهترین شکل ممکن به واقعیت بپیوندد. یکی از انتخاب های مهم در این مرحله، استفاده از سنگ های گرانیت کوه الوند برای ساخت ستون های دوازده گانه بود. این انتخاب، نه تنها به دلیل زیبایی و دوام گرانیت بود، بلکه پیوندی عمیق با طبیعت و هویت شهر همدان، محل آرامگاه، ایجاد می کرد و حسی از پایداری و اصالت را به بنا می بخشید.

ملاحظات مهندسی در ساخت نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. همدان، شهری است که در فصول سرد سال، بادهای سهمگینی را تجربه می کند. از این رو، مهندسان با در نظر گرفتن این شرایط اقلیمی، ستون های دوازده گانه آرامگاه را با فاصله از یکدیگر طراحی و اجرا کردند. این فاصله، به باد اجازه می دهد تا به راحتی از میان ستون ها عبور کند و از فشار مستقیم باد بر سازه که می توانست به تخریب بنا منجر شود، جلوگیری به عمل آید. این رویکرد هوشمندانه، نشان دهنده تلفیق دانش معماری و مهندسی با درک عمیق از شرایط بومی بود و به ماندگاری و پایداری این اثر فاخر کمک شایانی کرد. در واقع، هر جزئی از بنا، با تفکر و دقت فراوان ساخته شد تا آرامگاهی باشد که سالیان سال، نماد دانش و پایداری ایران باقی بماند.

اتمام پروژه و تحویل به انجمن

سال ۱۳۳۰ شمسی، سالی بود که عملیات ساخت و ساز بنای آرامگاه ابوعلی سینا به مراحل پایانی خود رسید. پس از سال ها تلاش بی وقفه، طراحی های دقیق و اجرای هنرمندانه، این بنای باشکوه آماده بهره برداری شد. در بهمن ماه سال ۱۳۳۰ شمسی، سازندگان و شرکت پیمانکار، مقبره به اتمام رسیده را به انجمن آثار ملی ایران تحویل دادند. این لحظه، نمادی از تکمیل یک پروژه ملی و محقق شدن یک آرزوی دیرینه بود. تحویل آرامگاه به انجمن، به معنای آمادگی کامل بنا برای میزبانی از پیکر حکیم و همچنین استقبال از بازدیدکنندگان بود. شور و هیجان خاصی فضای فرهنگی کشور را فرا گرفته بود، زیرا همگان مشتاق بودند تا شاهد افتتاح رسمی این شاهکار معماری باشند.

انتقال نهایی و خاکسپاری مجدد در آرامگاه باشکوه

یکی از مهم ترین و معنادارترین مراحل اجرای طرح مقبره ابوعلی سینا در دوران پهلوی، مراسم انتقال نهایی استخوان ها و تدفین مجدد پیکر حکیم ابوعلی سینا و دوست وفادارش، ابوسعید دخدوک، در آرامگاه تازه ساخت بود. این مراسم باشکوه در تاریخ یازدهم اردیبهشت ماه ۱۳۳۱ شمسی برگزار شد. جعبه های حاوی استخوان ها و جمجمه، که با دقت و احترام فراوان نگهداری شده بودند، با تشریفاتی خاص و در میان حضور جمع کثیری از مقامات، فرهنگیان و مردم عادی، به آرامگاه جدید منتقل شدند. این انتقال، نه تنها یک جابجایی فیزیکی بود، بلکه نمادی از احترام عمیق و پایدار ملت ایران به این دانشمند بزرگ بود. لحظه قرار گرفتن پیکر حکیم در آرامگاه نوین، اوج سال ها تلاش، برنامه ریزی و همکاری بود. این رویداد، یادآور این نکته بود که چگونه یک ملت، برای گرامیداشت مفاخر خود، دست به کار شده و با اتحاد و همدلی، اثری ماندگار خلق می کند. آرامگاه جدید، اکنون آماده بود تا میزبان ابدی یکی از بزرگترین نام آوران تاریخ بشر باشد و نسل ها را به تماشای خود بخواند.

افتتاح رسمی و میراثی برای آیندگان

پس از سال ها طراحی، ساخت و انتظار، لحظه موعود فرا رسید. آرامگاه ابوعلی سینا، با تمامی شکوه و عظمت خود، آماده بود تا به طور رسمی در معرض دید عموم قرار گیرد و فصلی جدید در تاریخ فرهنگی ایران رقم بزند.

مراسم باشکوه افتتاحیه

مراسم افتتاح رسمی آرامگاه ابوعلی سینا در سال ۱۳۳۳ شمسی و با حضور محمدرضا شاه پهلوی و ملکه ثریا، به عنوان یک رویداد ملی و فرهنگی مهم، برگزار شد. این مراسم با شکوه و عظمت خاصی همراه بود و توجه بسیاری از رسانه ها و افکار عمومی را به خود جلب کرد. حضور مقامات عالی رتبه، شخصیت های برجسته علمی و فرهنگی، و مردم عادی از سراسر کشور، نشان دهنده اهمیت این پروژه برای هویت ملی ایران بود. در این روز، سخنرانی های متعددی درباره جایگاه ابوعلی سینا و اهمیت این بنای یادبود ایراد شد. افتتاح آرامگاه، نه تنها جشن پایان یک پروژه عمرانی بود، بلکه جشنی برای علم، فرهنگ و هنر ایرانی به شمار می رفت. این رویداد بازتاب گسترده ای در جامعه داشت و مردم با غرور و افتخار از این نماد جدید هویت ملی خود سخن می گفتند. آرامگاه ابوعلی سینا، از آن روز به بعد، به یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی و گردشگری کشور تبدیل شد.

ثبت ملی و تداوم یک میراث فرهنگی

اهمیت آرامگاه ابوعلی سینا و جایگاه آن در معماری و فرهنگ ایران، محدود به دوران ساخت و افتتاح آن نشد. این بنای ارزشمند، در تاریخ بیست و یکم اردیبهشت ماه ۱۳۷۶ شمسی، به طور رسمی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ثبت، تأکیدی دیگر بر ارزش های تاریخی، هنری و فرهنگی این مجموعه بود و تعهد کشور به حفظ و نگهداری از آن را نشان می داد.

پس از ثبت ملی، آرامگاه ابوعلی سینا نه تنها به عنوان یک اثر معماری شاخص، بلکه به مثابه یک مرکز فرهنگی پویا، توسعه یافت. بخش های مختلفی به مجموعه اضافه شد تا رسالت فرهنگی آن تکمیل گردد. موزه آرامگاه، با نمایش اشیا و اسناد مرتبط با ابوعلی سینا و تاریخ منطقه، دریچه ای به گذشته باز می کند. کتابخانه غنی آن، با هزاران جلد کتاب نفیس و نسخ خطی، محفلی برای پژوهشگران و علاقه مندان به دانش فراهم آورده است. تندیس ابوعلی سینا نیز در محوطه، با ابهت خاص خود، یادآور حضور دائمی این حکیم فرزانه است. این توسعه ها، آرامگاه را به مکانی چندمنظوره تبدیل کرده است که علاوه بر احترام به گذشته، پلی میان نسل های امروز و فردا ایجاد می کند و به عنوان یک نماد زنده از علم، هنر و هویت ایرانی، همچنان به الهام بخشی ادامه می دهد.

«آرامگاه ابوعلی سینا، فراتر از یک بنا، نمادی است از عظمت دانش و هنر ایرانی که با هر ستون و هر جزئی، داستان هویت و افتخار این سرزمین را روایت می کند.»

نتیجه گیری: نمادی از علم، هنر و هویت ایرانی

طرح و اجرای مقبره ابوعلی سینا در دوران پهلوی، حکایتی است از اراده ملی، هوشمندی معماری و احترام عمیق به میراث فکری و فرهنگی ایران. این پروژه عظیم که از تصمیم گیری های اولیه در دهه ۱۳۲۰ آغاز شد و تا افتتاح باشکوه در سال ۱۳۳۳ به طول انجامید، فراتر از ساخت یک بنا بود؛ تجسم بخشیدن به آرزوی ملتی بود که می خواست شایسته ترین جایگاه را برای یکی از بزرگترین فرزندان خود فراهم آورد.

مهندس هوشنگ سیحون با الهام از برج قابوس و نگاهی نوآورانه، توانست اثری خلق کند که هم ریشه های عمیق در معماری اصیل ایرانی دارد و هم با زبانی مدرن سخن می گوید. دوازده ستون نمادین، مصالح بومی و رعایت دقیق اصول مهندسی در برابر چالش های اقلیمی، همگی شاهدی بر این هوشمندی و دقت نظر هستند. مراحل اجرایی، از تخریب بنای قاجاری و نبش قبر محترمانه تا ساخت و انتقال نهایی پیکر حکیم، هر یک گامی مهم در این سفر تاریخی بودند که با همراهی و حمایت انجمن آثار ملی و مشارکت شرکت های ساختمانی به سرانجام رسید.

امروزه، آرامگاه ابوعلی سینا نه تنها یکی از برجسته ترین جاذبه های گردشگری همدان به شمار می رود، بلکه به عنوان یک مرکز فرهنگی و پژوهشی، شامل موزه و کتابخانه، به حیات خود ادامه می دهد. این بنا، نمادی ماندگار از علم، هنر و هویت ایرانی است که پلی میان گذشته پرافتخار و آینده ای روشن می سازد. آرامگاه شیخ الرئیس، با هر بازدیدکننده، داستان خرد و شکوه ایران را بازگو می کند و الهام بخش نسل های آینده برای حفظ و پاسداشت میراث گران بهای نیاکان خود باقی خواهد ماند.