تاریخچه چاپ در ایران

تاریخچه صنعت چاپ در ایران

با اینکه از گوتنبرگ به عنوان مخترع چاپ یاد می‌شود، اما می‌توان گفت صنعت چاپ از قرن‌ها پیش در زندگی جوامع بشری وجود داشته است. نقاشی‌هایی که انسان‌های اولیه روی دیوار‌ها می‌زدند و خشت‌های گل رس آسوریان، تاریخچه صنعت چاپ در جهان را به هزاران سال قبل از میلاد می‌برد. اما تاریخچه صنعت چاپ در ایران، حکایت و داستان‌های متعددی دارد، که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

جهت سفارش چاپ بر روی جعبه پیتزا و تماشای تصاویر جعبه پیتزا پینترست و  ویدئو جعبه پیتزا یوتیوب به سایت ما مراجعه نمایید.

اولین دستگاه چاپ

همانطور که اشاره کردیم مخترع اولین دستگاه چاپ، زرگری به نام یوهانس گوتنبرگ بود. چاپ باسمه‌ای، قرن‌ها قبل از گوتنبرگ، در چین ابداع شده بود، اما این مخترع به دلیل استفاده از حروف چاپی قابل جابه‌جا، که نوشته‌ها را با سرعت و دقت بیشتری چاپ می‌کرد شناخته می‌شود. اولین دستگاه چاپ ابداع شده توسط گوتنبرگ، هزینه‌های بسیاری داشت به همین دلیل تنها ثروتمندان از آن استفاده کرده و همه گیری زیادی نداشت. بیست سال پس از اولین دستگاه چاپ، این صنعت در ونیز، پاریس و فلورانس نیز رواج پیدا کرد و حدود سیصد سال پس از آن، روش لیتوگرافی یا چاپ سنگی اختراع شد.

نخستین چاپخانه در ایران

نخستین چاپخانه در ایران، به دوران صفویان و کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان بر می‌گردد که با آن تعدادی دعا و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. ارامنه، 30 سال پس از مهاجرت به جلفای اصفهان چاپخانه‌ای در این شهر دایر کرده و به چاپ کتاب پرداختند. به عبارت دیگر، در زمان صفویه تعدادی از ایرانیان از کار چاپ آگاهی داشتند.

اما رواج صنعت چاپ در ایران، در دوران ولایت عهدی عباس میرزای نایب السلطنه است که به طور جدی آغاز می‌شود. عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد.

عباس میرزا برای آموزش سپاه شکست خورده و جبران عقب ماندگی‌های آن زمان، پی‌گیر چاپخانه‌ای برای نشر روزنامه و کتاب‌های مفید بود. عباس میرزا، بنای نخستین چاپخانه در ایران که به ‌زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب می‌پرداخت را گذاشت.

روش چاپ سربی، دارای اشکالاتی بود که راه را برای چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی کیفیت خوبی نداشتند و حروف را کمرنگ و اشتباه چاپ می‌کردند. این عیوب هنگامی که، نسخه چاپی در کنار نسخه دستنویس و نستعلیق قرار می‌گرفت خود را بیشتر نشان می‌داد. به همین دلیل اغلب مردم، نسخه‌های دست نویس را انتخاب می‌کردند.

تاریخچه چاپ در ایران

همانطور که اشاره کردیم، تاریخچه چاپ در ایران به عباس میرزا نایب السلطنه بر می‌گردد، که میرزا زین العابدین تبریزی را مامور یادگیری صنعت چاپ کرد. بدین ترتیب، نخستین چاپخانه ایران در تبریز راه اندازی شد. نود سال پس از تأسیس اولین چاپخانه در تبریز، نوه حاج زین العابدین که به نام حاج آقا علمیه مشهور بود، از اروپا ماشین‌های چاپی خریداری کرد و از طریق مصر وارد استانبول و سپس توسط چهل گاومیش آن‌ها را به تبریز آورد.

حاجی حاج آقا علمیه همراه با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت تن از متخصصین صنعت چاپ را نیز از کشور آلمان برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد. این آلمانی‌های متخصص صنعت چاپ در منزل مسکونی حاجی حاج آقا که ماشین‌های چاپ نیز در قسمتی از این خانه ۲۲۰۰ متر مربعی دایر شده بود ساکن شدند.

دختر حاجی حاج آقا علمیه اظهار می‌دارند که: زمان حمل گاومیش‌های حامل دستگاهای چاپ از کوچه‌های تنگ و باریک محله منجم تبریز به اجبار دیوارهای تعداد زیادی از خانه‌های همسایه‌ها را فرو ریخته و خراب کردند که حاجی حاج آقا هزینه بازسازی دیوارهای فرو ریخته را نیز متحمل شدند. میرزا صالح شیرازی که به عنوان اولین ناشر روزنامه در ایران شناخته می‌شود، اولین دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران آورد. چاپ سنگی، تا چندین سال تنها روش چاپ در ایران بود اما در اواخر دوره قاجار چاپ سربی نیز دوباره رواج یافت.

اولین کتاب چاپ شده در ایران

اولین کتاب چاپ شده در ایران، در شهر تبریز به چاپ رسید. این کتاب که رساله جهادیه نام داشت، به کوشش میرزا زین العابدین تبریزی که به نام پدر چاپ نیز شناخته می‌شود به چاپ رسید.

صنعت چاپ تصویری در چه دوره ای وارد ایران شد؟

پیدایش صنعت چاپ تصویری در ایران، به دوره محمد شاه بر می‌گردد. کتاب لیلی و مجنون، نخستین کتاب‌ شناخته شده‌ای است که، با چهار تصویر چاپ مصور شد. کتاب بعدی دیوان فضولی بغدادی است که، در سال 1264 با بیست تصویر به چاپ رسیده است. کتاب بعدی، روضه المجاهدین بود که با هشت تصویر چاپ شد و بعد از آن برخی از شماره‌های روزنامه‌های شرف و شرافت نیز، به صورت مصور چاپ شد. روزنامه وقایع اتفاقیه نیز، از شماره 470 به بعد مصور بوده و پس از آن چاپ مصور در دیگر روزنامه‌ها نیز متداول شد.

آقا میرزا عبدالمطلب نقاش باشی اصفهانی، اولین شخصی بود که در ایران، بعد از سفر به فرنگ تصویری را یاد گرفت. وی از هوشمندان عصر خود بود و افراد دیگری از جمله آقا میرزا ابوتراب نقاش مخصوص وزارت انطباعات چاپ مصور را از او فراگرفته‌اند.

روز ملی صنعت چاپ

به درخواست اهالی صنعت چاپ، بیش از ده سال است که 11 شهریور در تقویم کشور، روز ملی صنعت چاپ نام گرفته است. این روز یادآور بزرگان و هنرمندانی است که، در طی چند سده برای پیشرفت صنعت چاپ و فرهنگ مردم تلاش کرده‌اند. اگر تلاش این بزرگان نبود، دانش و پویایی در جامعه نیز رشدی نمی‌کرد و خبری از تکنولوژی امروزی نبود. با وجود گذشت سده‌ها از وجود صنعت چاپ در ایران، هنوز هویت این صنعت مشخص نشده و عده‌ای آن را زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و برخی دیگر آن را زیر مجموعه‌ای از وزارت صنعت،معدن و تجارت می‌دانند.

چاپ و چاپخانه قبل از دوره قاجار

شــايد بتوان دســتگاه چاپي را كه در زمان ايلخانان و به عهد حكومت «گيخاتو» (693-690 (وارد ايران شــد و در چاپ اسكناس موسوم به«چاو» از آن استفاده كردند، هرچند ساده، اولين دستگاه چاپ در ايرانِ ِرس و حكاكيبه شــمار آورد. اين دستگاه بسيار ساده بود و بر اساس  به ظن برخــي، لغات «چاپ» و «چاپ خانه» از روي چرم اســتوار بود همين دوره وارد زبان فارســي شــده و اصل آن از «چاو» و «چاوخانه» گرفته شده اســت.

البته مرحوم دهخدا لغت چاپ را از ريشه «چهاپ» يا «چهاپه» سانســكريت مي داند. با اين حال به نظر مي رسد كه اولين چاپ خانه با هدف استفاده در امور نوشتاري، در دوره ى صفويه در ايران داير شــده است. آنژ دوسـن ژوزف كشيشي از فرقه «كارملي» از مردم «تولوز» كه در ســال 1071هـ.ق/1660م به ايــران آمده و چند كتاب در مورد ايران نوشــته اســت در كتابي كه در لغت فارســي به فرانسه و ايتاليايي و لاتيني نوشته از كلماتي چون، باسمه كردن (كلمه اي تركيبه معناي چاپ)، قالب زدن، طبع نمودن، منطبع گردانيدن، باســمه خانهو باســمه چي نام برده كه مي توانــد از وجود چاپ خانه در ايران حكايتكند.

دو ســن ژوزف مي نويســد: «حضرات پادريان كارملي ميدان مير،بصمه خانه عربي و فارســي در عبادت خانه ى خودشان در اصفهان برپا كــرده بودنــد و هنوز دارند، ارامنه نيز در جلفا بصمــه ارمني دارند آن جاكه كارملي هاي موسوم به اصلاح شده در سال 1016هـ.ق/1607 م بــه ايران آمده انــد، تاريخ ايجاد مطبعه بعد از آن تاريخ اســت. هدف كارملي هــا از احــداث چاپ خانه چــاپ اوراق ادعيه و اذكار مســيحي .ارامنه نيز در حدود ســال 1043 هـ.ق دســتگاه چاپي بوده اســت.

حــروف ارمني در نمازخانه ى خود بــه كار گرفتند و به ايجاد چاپ خانه مبادرت كردند. ســي سال بعد از انتقال ارامنه از جلفا به اصفهان توسط شــاه عباس در ســال 1013 هـ.ق يك ارمني موســوم به يعقوب ژان در ســال 1051هـ.ق/1640م يك دســتگاه چاپ از اروپا وارد كرد كه به خاطر مشــكلاتي از قبيل كم رنگي، ســفيد شــدن خطوط با گذشت ايــام، عدم توانايي در ســاختن مركب مناســب، علاقــه ى عمومي بهتأليفــات دســت نويس، به خصوص تأليف انجيل و مهم تر بيكار شــدن عده ى زيادي كه به كار استنســاخ متون مشــغول بودند، از رونق افتاد.

البته چنان كه ذكر شــد، قبل از چاپ خانه ى يعقــوب ژان، ارامنه داراي چاپ خانــه بودند و كتاب هايي نظير «حيات اجداد روحاني» (كه حروف مطبعه ى آن به همت خاچاطور خليفه ى ارامنه ســاخته شده بود و الآن نيز نسخه اي از آن در كليساي ارامنه موجود است) به چاپ رسيده بود هرچنــد كه اين چاپ خانه در خارج از جامعه ى مســيحي اصفهان مورد اســتفاده قرار نگرفت و با اســتقبال عمومي مواجه نشد؛ اما از علاقه ى ايرانيان به داشــتن چاپ خانه حكايت مي كند.

ســخنان شاردن نيز اين مطلب را تأييد مي كند. شاردن مي نويسد: «ايرانيان صد دفعه تا حال خواسته اند مطبعه داشته باشند، فوايد و منافع آن را مي داننــد و ضرورت و ســهولت آن را مي ســنجند؛ ليكن تا حال پيدايش روزنامه نگاري و صنعت چاپ در ايران عصر قاجار، اگرچه به مانند هرگونه اصلاحات ديگري، حركتي از بالا و در خدمت منافع طبقه ى حاكم بود، اما نقش سازنده و هدايت گری داشته و به خصوص در مواقع حساس، به روشنگری و تغذيه ى افكار عمومی كمك كرده است.